ILK ANADOLU BEYLIKLERI : SALTUKLULAR

 

İlk Selçuklu fetihleri sırasında  Doğu Anadolu’da kurulan ilk Türk Beyliklerinden birinin Saltuklular olduğu anlaşılıyor.Ancak Erzurum bölgesinde yüzyıldan fazla hüküm süren Saltuklular hakkında kaynaklar ve belgeler’in verdiği bilgiler çok azdır.Bu beyliği kuranın Saltuk adlı bir Türk emiridir.

Ailenin adı;kitabe ve paralarda Salduk,Islam tarihçilerinin eserlerinde Saltuk şeklinde görülmektedir.Kelimenin ‘ bırakmak,koyuvermek’ anlamında olan ‘ salmak’dan geldiği anlaşılmaktadır.Böylece Saltuk ‘ bıraklık,koyverdik’ manasındadır.

Beyliğin kurucusu Emir Saltuk’un Malazagirt savaşında Türk ordusu saflarında yer almış olması kuvvetle muhtemeldir.Alp Arslan Malazgirt savaşından sonra,Bizans Imparatoru IV .Romanos Diogenes’in ölümüyle barış şartlarınıny yerine getirilmemesi üzerine,emrindeki kumandanlara Anadolu’da fetihlere devam edilmesini buyurmuştu.Işt Sultan’ın emirlerinden biri olan Saltuk Erzurum ve civarini zabt ederek Saltuklular Beyliğini kurmuştu.Bu beylik başlangıçta Büyük Selçuklu Devleti’ne tabii idi.

Çağdaş tarihçiler tarafından,ikinci hükümdar olarak çoğunlukla Saltuk’un oğlu Ali kabul edilmiştir.Sultan Berkyaruk ile kardeşi Muhammed Tapar arasında saltanat mücadelesi için yapılan savaşların beşincisi ve sonuncusu Hoy şehri  önünde olmuştu.(1103).Savaşı kaybeden Muhammed Tapar Ahlat’a çekildi.Bu sırada Erzurum emiri Ali Bey,Muhammed Tapar’a iltihak etti.Daha sonra Sultan Berkyaruk ile Tapar anlaştılar.Saltuklu Beyliği bu anlaşma ile Muhammed Tapar’ın bölgesinde kalmıştı (1104).Gürcüler’e karşı sefere çıkan Artukoğlu Ilgazi’nin ordusunda Saltuklu emiri Ali’nin de bulunduğu kaydediliyor.Fakat bu sefer başarısız olur ve Gürcü ordusuna yenilirler(1121).

Saltuklu Beyliğş’nin üçüncü emiri Ziyaeddin Gazi  idi.Onun hakkında elimizden fazla bir  bilgi yoktur.Erzurum’daki Kale Camii ve Tepsi Minare’yi yaptıran  Saltuklu emiri budur.Ayrıca Artuklular’dan Hüsameddin Timurtaş ( 1122-1154 ),Gazi’nin  kızıyla evlenmişti.Bu evlilikten Necmeddin Alpi ve sonra da Cemaleddin Sevil adlı iki oğlan çocuk dünyaya gelmişti.Emir Gazi 1132 yılında öldü.

Saltuklu Beyliğinin dördüncü emiri Ali’nin oğlu Izzeddin Saltuk idi.Ona ait ilk bilgiler yine evlilik sebebiyledir.Izzeddin Saltuk’un bir kızı,Ahlat Şahı II Sökmen,diğer bir kızı ise Dilmaçoğulların’dan Togan Arslan’In oğlu Fahreddin Devletşah  ile evlenmişlerdi.Öte taraftan 1154 yılında Ani emiri Fahreddin Şeddad,Gürcüler’e karşı koruyamayacağını söyleyerek şehri satın alması için Izzeddin Saltuk’a haber gönderdi.Ancak bu dikkatlice hazırlanmış bir intikam planı idi.Izzeddin şehri teslim almak için Ani’ye geldiği zaman ,kızını vermemesi sebebiyle ona düşman olan Fahreddin Şeddad bir günlük mesafede bulunan Gürcü Kralı Dimitri’yi de ülkeye davet ediyordu.Gürcü kralı bir baskınla Saltuk’u mağlup ederek,onu ve maiyetinden bir çok kimseyi esir aldığı gibi  bir çok Türk de bu baskın sonucu ölmüştü.

 Daha sonra damadı Ahlat Şahı II Sökmen ve Artuklu hükümdarları  teşebbüse geçerek yüzbin dinar karşılığında Saltuk’un serbest bırakılmasını sağladılar.Gürcüler 1161 yılında Ani şehrini ele geçirdiler.Bu hadiseye  üzülen komşu Türk Beyleri Izzeddin Saltuk,damadları II Sökmen ve Fahreddin Devletşah ,Kars ve Sürmeri beyleri ile birleşerek 1161 Temmuzun’da Gürcüler’e karşı  harekete geçtiler.Artuklular’dan Necmeddin Alpı da onları takiben yola çıkmıştı.Fakat Türk ordusu Necmeddin Alpı’yı beklemeden Ani’yi kuşattılar( 1161).Bunu haber alan Gürcü kralı III.Giorgi ordusuyla  Türk askerlerinin üzerine hücüm etti.Daha önce Dimitri’ye esir düştüğünü gördüğümüz  Izzeddin Saltuk,bir daha onunla ve çocuklarına savaşmyacağına dair yemin etmişti.Bu bakımdan geri çekildi.Onun bu hareketi  ve Necmeddin Alpı’nin beklenilmemesi  Türl ordusunun  ağır bir yenilgiye uğramasına neden oldu.Gürcüleri’in eline zengin ganimetin yanısırıa dokuzbin esir geçmişti.Esirler arasında Saltuk’un üvey oğlu Bedreddin de bulunuyordu.Durumu haber alan Necmeddin Alpı ise Malazgirt’den Meyyafarikin’e dönmüştü.Dovin’in Gürcüler tarafından alnmasından (1162) sonra harekete geçen Türk ordusunda Saltuk’ta vardı.

Irak Selçuklu sultanı Arslan Şah,Azerbeycan  atabeyi İldeniz,Ahlatşahı II Sökmen,Dilmaçoğlu Fahreddin Devletşah ve Emir Aksungur Ahmedil de orduları ile katıldılar.Bu birleşik Türk ordusu Gürcistan’ı istila ettiği gibi Kral III.Giorgi’yi de ağır bir yenilgiye uğrattı ( 1163).Anadolu Selçuklu sultanı II.Kılıçarslan da,Izzeddin Saltuk’a damad olmak istemişti.Saltuk bu arzuyu kabul ve kızını zengin bir çeyiz ile Sultan II Kılıçarslan’a gönderdi.Ancak Kılıçarslan’ın düşmanı Danişmendliler’den Yağı basan gelin alayının yolunu kesmiş ,gelini ele geçirmiş ve Saltuk’un kızını ,yeğeni olan Kayseri emiri Zunnun ile evlendirmişti ( 1164).Bu hareket Sultan II.Kılıçarslan ile Yağıbasan arasında savaş  çıkmasına neden oldu.Izzeddin Saltuk 1168 yılının Nisan ayında öldü.Yerine oğlu Nasıreddin Muhammed geçti.Izzeddin Saltuk devrinde Saltuklu  Beyliği ülkesinin Tercan’dan başladığı,Tahir Gediğine kadar uzandığı,Erzurum,Bayburd,Avnik,Micingird,İşpur,Oltu gibi şehir ve kasabaları kapladığı bilinmektedir

Nasireddin Muhammed hakkında elimizde çok bilgi yoktur.1189 yılında başılmış bir sikkesinde onun,Irak Selçuklu sultanı III.Tuğrul ve asıl iktidarı elinde tutan atabey Kızıl Arslan’a tabi olduğu anlaşılıyor.Yine onun zamanında Gürcüler Erzurum önüne geldiler.Kraliçe Tamara ( 1184-1212) nın kocası David’in kumandası altındaki Gürcü kuvvetleriyle Saltuklular arasında iki gün süren şiddetli çarpışmalar oldu.Saltuklu kuvvetleri şehre kapandıysa da,Gürcü kuvvetleri de bir kuşatmaya başlamadan aldıkları ganimetlerle yetinerek geri döndüler ( 1184 ).Bu devrin dikkati çeken diğer bir olayı da Muhammed’in oğlu olan Muzafferuddin Melikşah adlı Saltuklu beyinin Gürcü kraliçesi  Thamara ile evlenmesidir.Erzurum’daki Ulu Camii de Nasıreddin Muhammed tarafından yaptırılmıştır.Nasıreddin Muhammed 1191 yılında ölmüştür.Bu yıl Saltuklu Beyliği’nin başında n Izzeddin Saltuk’un kızı Mama Hatun bulunmaktadır.

Mama Hatun’un devlete hakim olarak kardeşi Muhammed’İn yerini almıştır.Mama Hatun’un lakabı ‘Erzurum Sahibesi ‘’ dir.Salahaddin Eyyubi’nin yeğeni  Meyyafarikin hakimi Takiyeddin Ömer,Ahlat ülkesini ele geçirdiği ve Malazgirt kalesini kuşattığı sırada Mama hatun askerleriyle ona yardıma gelmişti ( Ekim 1191 ).Daha sonra Mama Hatun,,Mısır ve Suriye hükümdarı Eyyubiler’den Melik’i  Adi ( 1220-1218) e başvurarak evlenmek istediğini ve bu konuda aracı olmasını istemişti.Melik Adil,Nablus emiri Fariseddin Meymun el Kasri’ye durumunu bildirdi.Fariseddin,Mama Hatun ile ilgilendi ise de,bu sırada onun tutuklanmış olduğunu öğrendi( 1200).Ancak,Mama Hatun’un tam olarak ölüm tarhi bilinmiyor.Onun yaptırdığı eserler arasında Tercan’da bir kervansaray ve türbesi bulunmaktadır.

Mama Hatun’dan sonra Saltuklu Beyliğii’nin başına Muhammed’in oğlu Melikşah geçti.XII yy ortalarından itibaren Anadolu Selçukluları ile Eyyubi devletleri Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki beyliklerin varlıklarını tehdide başlamışlardı.Nitekim Anadolu Selçuklu sultanı Rükneddin II Süleymanşah ( öl 1204) Erzurum’a doğru yürüdü.Alaeddin Melikşah onunla anlaşmaya çalıştıysa da,Süleymanşah onu yakalatıp hapsettirdi.Saltuklu Devleti böylece sona erdi ( 25 Mayıs 1202).Sultan Süleymanşah bu ülkenin idaresini kardeşi Mugiseddin Tuğrulşah’a  verdi.Melikşah’ın ülkesinin elinden alınışına,Süleymanşah’ı karşılamada ağır davranması sebep gösterilmişse de bir bahaneden başka bir şey değildir

Saltuklu soyundan bazı beylerin daha sonra Erzurum Kars arasında Micingird köyünde ve ayrıca Çemizkesek bölgesinde hüküm sürdüler.