BÜYÜK SELÇUKLU SULTANI BERKYARUK

 

Melikşah öldüğünde geride  Berkyaruk,Muhammed Tapar,Sancar ve Mahmud adlı dört oğul bırakmıştı.Babasının yerine en büyükleri olan  ve o dönemde oniki yaşında bulunan Berkyaruk’un tahta geçmesi bekleniyordu.

Daha evvel söz ettiğimiz gibi Nizam ülMülk ,Terken Hatun’un  oğlu  Mahmud’a  karşı,Melikşahın amcası Yakuti’nin kızı Zübeyde hatun’dan  oğlu Berkyaruk’u desteklemekteydi.Bazı kaynakların verdiği bilgilere göre  Melikşah Berkyaruk’u  veliaht tayin etseydi bile bunun saltanat kavgasını önleyemeceği biliniyordu.

Nitekim bu durumu fırsat bilen ve o sırada Sultanın yanında Bağdat’ta bulunan Terken hatun,henüz beş yaşında bulunan oğlu Mahmud’u tahta geçirmek için harekete geçti.Bir taraftna zaman kazanmak için Melikşah’ın ölümünü gizlerken,diğer taraftan da hazinenin ağzını  açarak desteklerini almak için ordu ve devlet adamlarına  büyük ihsanlarda bulundu.Bu cömert girişimleri sayesindede pek çok emirin içerisinde bulunduğu büyük bir ordu kurmayı başardı.

Terken hatun’un bu başarısı,hiç şüphesiz bolca dağıttığı ihsanlar kadar,Karahanlı soyundan gelmesi ve Selçuklu İmparatoriçesi olarak Melikşah’ın sağladığı etkin konumundan kaynaklanmaktaydı.

Bu şekilde ordunun bağlılığını temin eden Terken Hatun,bir taraftanda  oğlunun  saltanatı için bir tehlike olduğuna inandığı ;veliaht Berkyaruk’u hapsettirmek için,Musul valiis Kürboğa ile Emir Üner ve Emir Komac’ı Isfahan’a göndermiştir.Isfahan’a gelen emirlerin Berkyaruk’u tutuklayarak ,hapsetmelerinden sonra  Terken Hatun,Abbasi halifesi Muktedi’den oğlu Mahmud adına hutbe okumasını istedi.

Halife bu teklife hemen evet demedi..Imam Gazalali’nin fetvası doğrultusunda Mahmud’un yaşını küçük olmasının nedeni ile ülke yönetemeyeceğini gerekçe göstererek bu isteği reddetti.Ancak Terken hatun’un yanında tuttuğu torunu ve Halifenin oğlu olan Cafer üzerinde tehditler savurunca,direnemedir.Caferin babasına gönderilmesi kaydıyla  26 Kasım 1092 yılında Bağdad’da Mahmud  adına hutbe okundu.

Terken hatun,Melikşahın ölümünden sadece altı gün sonra oğlu Mahmud’u  Bağdat’ta Sultan ilan ettirmeyi başarmıştı.Ardından Vezir Recülmül Ebu’l Ganaim ve orduyla birlikte,oğlu Mahmud’u tahta çıkarmak üzere Isfahan’a doğru yola çıktı.

Ancak,Herşeyi düşündğünğ zanneden Terken Hatununun unuttuğu rakipleri vardı.Nizamülmülk’üm adamları daha pes etmemişti.Eski Vezirin adamları bir silah deposunu  yağmalayarak isyan etmiş ve Berkyaruk’u hapisten çıkarıp,tahta oturtup adına hutba okutmuşlardı.

Terken Hatun’un Isfahan’a yaklaşması üzerinede Berkyaruk’u Nizamülmülk’ün adamları hala güçlü oldukları Rey şehrine kaçırdılar.Bu arada pek çok Emirde onlara katılıp Rey şehrine giderler.Berkyaruk’un etrafında  onbinden fazla asker toplanmıştı.Böylece taht kavgası eski vezirin adamları ile yeni vezirin arasındaki bir hesaplaşmaya dönüşmüş bulunuyordu.

Çünkü başta Emir Erkuş olmak üzere ,maktul vezirin taraftarları,yeni veziri Nizamülmülk’ün  katili olmaklar itham ediyorlardı.Bu sebeplede,Berkyaruk’u desteklemek suretiyle eski vezirinde intikamını almak istiyorlardır.

Durumun kendi aleyhine gelişmekte olduğunu gören ve Berkyaruk’un daha fazla güçlenmesini engellemek isteyen Terken Hatun,yanında Kürboğa,Üner ve Komaç gibi emirler olduğu halde Rey şehrine doğru hareket etti.

Ancak Berveird yakınlarında yapılan savaşta,ordusundan bazı emirlrin askerleriyle Berkyaruk tarafına geçmesi üzerine yenilen Terken Hatun Isfahan’a çekilmek zorunda kaldı ( Ocak 1093 )

Şehir Berkyaruk ve ordusu tarafında kuşatılır.Terken Hatun Isfahan’ın surlarının içinde sıkışmış kalmıştı.Bu durumdan kurtulmak için bir taraftan yanındaki emirlerinde telkiniyle kuşatmayı kaldırması için Berkyaruk ile anlaşma yollarını ararken,diğer taraftanda oğlu Mahmud’u tahta çıkarma arzusundan  vazgeçmeyerek yeni çıkış yolları arıyordu.Nitekim bu amaçla,Berkyaruk’un dayısı Azerbeycan  meliki Ismaile  haber göndererek kendisi ile evlenip Mahmud’un saltanatına ortaklık teklif etti.

Selçuklu tahtına geçmek için fırsat kollayan Ismail bu teklifi hemen kabul eder.Hemen ordusu ile Terken Hatunun yardımına koşar.Birleşen iki ordu Berkyaruk’un üzerine yürüdü. Ancak bu orduda başarılı olamaz.Zira Terken Hatun’un Melik ısmail ile evlenmesini hoş karşılamayan bazı komutanların Berkyarukun saflarına geçmesi ile Kereç yakınlarında yapılan muhabereyi kaybeden  Ismailde Isfahana çekildi ( Şubat 1093 )

Bu yenilgiye rağmen Terken Hatun onu hürmetle karşılayıp,adına sikke kestirdi,oğluyla müşterek hutbe okuttu.Ancak Melik Ismail beraberindeki emirler ile anlaşamadığından;Berkyaruk’un annesi r olan Kızkardeşi Zübeyde Hatun’un yanına gitti.Fakat onun Berkyaruk hakkındaki kötü düşüncüleri gün ışığına çıkınca Atabeyi Gümüştekin tarafından öldürüldü

Melik Ismail’in ölümü Terken Hatun’un azmini kırmadı.O bu sefer de Melikşahın ölümünün ardından Suriye’de Saltanatını ilan etmiş olan kayınbiraderi Tacüddevle Tutuşu aynı vaatlerle Isfahana davet etti.

Suriye Meliki Tutuş,Melikşaha itaatini bildirmek ve teveccühünü kazanmak için Dimaşk’tan Bağdat’a gelmek üzere iken,Fırat kıyısındaki Hit  kasabasında  Sultanın ölüm haberini almıştı.Hemen her hanedan üyesinin yapacağı gibi,kendini saltanata en uygun kişi olarak  gören Tutuş,daha burada iekn adına hutbe okutmak suretiyle sultanlığını ilan etti.Daha sonra Rakka şehirini ele geçirip Taht töreni yaptı ( Şubat 1093 )

 

 

O Urfa valisi Bozan,Haleb valisi Aksungur ve Antakya valisi Yağı basan’ın itaatini sağlayıp ,Rahbe,Habur bölgesi ve Nusaybin’i işgal etti. Daha sonra Musul üstüne yürüdü ve şehir dışında Ibrahim bin Kureyşin ordusu ile yaptığı muharebeyi kazanıp Musul şehrine girdi.Bu söz konusu şehirleri alan Tutuş,Suriye ve Elcezire nin  önemli bir bölümünde hakimiyetini tesis ettiği gibi adına hutbe okutmayı başarmıştı.

Bunun bir sonucu olarak,Selçuklu tahtına geçmeyi kendine bir hak gören Tutuş,Büyük Selçuklu Sultanı sıfatıyla Bağdat’ta adına hutbe okunması için Abbasi Halifesi El Muktedi ye başvurdu.

Halife bu teklif karşısında ona,adına hutbe okutabilmesi için  Horasan ve Maşrıkta hükümran olmak,Islam alemine hakan olmak,Saltanat mücadelesi içinde rakibi olmaması ve Isfahan da tahta çıkması gibi şartlar ileri sürerek,bu isteği kabul etmedi.

Tutuş Isfahana gitmek için ordusu ile hareket geçti.Yolu üzerinde olan Diyarbakır bölgesini ele geçirip,Azerbeycana doğru yöneldi.

Berkyaruk amcasına karşı önlemler aldı.Bu arada Emir Aksungur ve Bozan  orduları ile Berkyaruk’un ordusuna katıldılar.Bu taraf değiştirme ile kuvvetinden çok şey kaybeden Tutuş yeniden ordusunu maglu olarak takviye etmek amacıyla yanında Yağıbasnan ile Dımaşka geri döndü.( Aralık 1093 )

Tutuş geri dönerken,Berkyaruk  bu sırada  Bağdad’a girmiş ve adına hutbe okunmasını istemişti ( Ocak 1094) Halife onun başarılarını göz önüne alarak  onun adına Hutbe okuttu( 3 şubat 1094 )

Tutuş  Bağdad’tan  kötü haberi alınca yeni bir ordu kurarak,harekete geçer ve önce ihanetlerini unutamadığı Emir Aksungur ve Bozan’dan intikamını aldı.yakalanan iki emir öldürüldü ( Mayıs 1094).Tutuş Ahlat üzerinden Azerbeycan’a gidereke bu bölgeyi hakimiyeti altına aldı ve Hemedan’a doğru yürüdü.Burada Terken Hatun’la birleşerek ,Berkyaruk’a karşı ortak bir mücadele başlatacaklardı.

Aynı maksatla Isfahan’dan Hemedan’a  doğru yola çıkan Terken Hatun yolda hastalanarak  geri dönmek zorunda kaldı ve kısa bir süre  sonra öldü ( Ekim 1094 ).Terken Hatun’un ölümünden  sonra ona bağlı emirlerden bir kısmı Berkyaruk tarafına geçerken,büyük bir kısmı da Tutuş’a katıldı.

Diğer taraftan  yanından az sayıda asker bulunan Berkyaruk,Tutuş’un  öncü kuvvetlerine  maglub olarak Isfahan’a sığındı.Bu mağlubiyet haberi üzerine Abbasi  Halifesi Mustahzir Billah Bağdad’da Tutuş adına  hutbe okuttu.Berkyaruk ise kardeşi Mahmud’un emirleri tarafından  Isfahan’da  yakalandı.Bu sırada Mahmud’un çiçek hastalığına yakalanarak ölmesi ( Kasım1094 ),yanındaki emirlerin Berkyaruk’u sultan tanımalarına  sebeb oldu.Berkyaruk ile Tutuş arasında kesin savaş Rey şehri civarında yapıldı.( 25 Şubat 1095 ).Kötü davranışlar nedeni ile Tutuş’a kırgın olan emir ve askerlerden büyük bir kısmı Berkyaruk tarafına geçtiler.Neticede bu saltanat mücadelesini  kazanan Berkyaruk oldu ve Tutuş savaş alanında öldü.

Berkyaruk batıda rakipleri ile saltanat mücadelesi yaparken  devletin doğusunda bir diğer hanedan üyesi,amcası Arslan Argun bağımsızlığını ilan etmiş,Merv,Tirmiz ve Nişabür gibi şehirlere halim olarak nüfuz bölgesini genişletmişti.Berkyaruk batıda kendisine rakib olanları  ortadan kaldırdıktan sonra  Arslan Argun’un işini bitirmeğe karar verdi.Bu maksadla da öteki amcası Böri Bars’ı onun üzerine gönderdi.Böri-Bars önce başarı kazandıysa da,daha sonra Herat civarındaki muharebeyi kaybetti.Arslan Argun Böri –Bars’ı boğdurdu.(1095)

Sultan Berkyaruk  kendisi harekete geçtiği sırada Arslan Argun bir kölesi tarafından  öldürüldü ( 3 Şubat 1097 ).Berkyaruk kardeşi Sencer’İ Horasan’a ‘Melik’ tayin etti.Aynı yıl içinde,yine Selçuklu ailesinden ‘’Emir i emiran ‘’ lakabını taşıyan Muhammed bin Süleyman bin Çağrı,Gaznelilerin yardımı ile isyan etti ise de,Sencer tarafından mağlup edildi.Karahanlılar devleti de Berkyaruk’a  bağlılığını tekrarladı.Berkyaruk Batı Karahanlı Devleti’nde üç hükümdarın tahta çıkarılmasında rol oynamıştı.Kardeşi Muhammed Tapar’a  ise Gence ve çevresinin idaresini verdi.

Sultan Berkyaruk devrinin önemli olaylarından birisi hiç şüphesiz Haçlı seferinin başlaması idi.Türkler’i Anadolu’dan atmak ve Kudüs’ü ele geçirmek  maksadıyla Avrupa’dan harekete geçen  I.Haçlı ordusu Anadolu Selçuklu Sultanı I.Kılıçarslan’ı mağlup ettikten sonra  Antakya’ya  kadar ilerlemiş ve bu şehri  kuşatmıştı.Şehrin valisi Yağı-basan etraftaki  emirlerden  ve Sultan Berkyaruk ‘tan yardım istedi.Berkyaruk,Musul emri Kür-Boğa’yı  Haçlılar üzerine gönderdi.Selçuklular’a  tabi  diğer kuvvetler ile birleşen Kür-Boğa Haçlıların işgal ettiği  Urfa’yı kuşatarak zaman kaybetti.Bu arada bir Ermeni dönmesi Firuz’un  ihaneti sonucunda ,Haçlılar Antakya’ya girdiler ( Haziran 1098) ve şehirdeki Türk ve Müslüman halkı kılıçtan geçirdiler.Kür-Boğa’nın komutasındaki birleşik Selçuklu ordusu,Suriye Melik ve Emirleri’nin geçimsizliği ve birbirlerine güvensizlikleri yüzünden Antakya önünde Haçlılara yenildiler.Haçlılar ise bu zaferden sonra Kudüs’e kadar ilerlerler.(1099).Böylece Haçlılar,Müslümanlar aasındaki çekişmelerden yararlanarak Anadolu,Suriye ve Filistin’de Krallık ve kontluklar kurdular.

Sultan Berkyaruk’un iç düzeni sağlamasından uzunsüre geçmemişti ki,Gence valisi olan kardeşi Muhammed Tapar’ın isyanı ile karşılaştı.Muhammed özelliklr daha önce Berkyaruk’un veziri olan Müeyyed el Mülk tarafından isyana teşvik edilmişti.O önce Azerbeycan’ı zabt ederek Rey civarına kadar ilerledi ve bu şehre girmeği başardı ( 20 Eylül 1099.Berkyaruk,askerlerinin Muhammed tarafına geçmesi üzerine karşı koyamayacağını anlamış ve neticede Huzistan’a çekilmişti.

Bu sırada Berkyaruk’un annesi Zübeyda Hatun,Muhammed Tapar’ın veziri,Müeyyed el Mülk tarafından Rey şehrinde boğdurulmuştu.Berkyaruk Irak emirlerinin kendi tarafına  geçmesiyle yeni bir ordu meydana getirdi ve Bagdad’da  adına tekrar hutbe okundu.İki taraf arasında yapılan ilk savaş Berkayaruk aleyhine sonuçlandı.( 16 Mayıs 1100) Berkyaruk yardım bulmak amacıyla Horasan’a gitti ise de,bu bölgenin hakimi Sencer kardeşi Muhammed Tapar’ı tercih etmişti.

Berkyaruk tekrar Huzistan’a giderek burada kendine taraftar buldu.İki taraf Hemedan civarında tekrar karşılaştılar.( Nisan 1101 ).Bu savaşta bozguna uğrayan ve Horasan’a kardeşi Sencer’in yanına giden Muhammed Tapar oldu.Ayrıca Veziri Müeyyed el Mülk,Berkyaruk’un eline esir düşerek öldürüldü.Savaş sonrası emri altındaki bu büyük kuvvetten belki de mali güçlükler yüzünden istifade edemedi.Muhammed ile Sencer ise yeni bir ordu kurarak Bagdad’a yürüdüler.Berkyaruk tekrar Bagdad’ı terk ederek Huzistan’a çekildi.

İki taraf orduları Rüdraver de üçüncü defa karşı karşıya geldiler.Fakat araya Halife Müstazhir ve alimlerin girmesi yeni bir savaşı önledi.İki kardeş bir anlaşma yaptılar ( 23 Aralık 1101 ).Buna göre;Berkyaruk ‘’ Sultan ‘Muhammed Tapar ise ‘ Melik ‘ olarak tanındı.

Muhammed;Erran,Azerbeycan,Diyarbekir,El Cezire ve Musul’a hakim oldu.Berkyaruk geri kalan bütün bölgeleri idare edecekti.Bu anlaşmadan memnun olmayan Muhammed Tapar iki üç ya sonra tekrar hükümdarlık alameti olarak beş nevbet çaldırdı ve Sultanlığını ilan etti.

Sultan Berkyaruk derhal onun üzerine yürüdü ve Rey’de yapılan dördüncü savaşı da kazandı.Muhammed kaçarak  Isfahan’a sığındı.Berkyaruk dokuz ay süreyle şehri kuşattı Ancak şehir dayandı.Muhammed Isfahan’dan kaçarak ( 1103 ),Azerbeycan’da yeni  bir ordu topladı.İki taraf arasında beşinci ve son savaş Hoy şehri önünde oldu ( Nisan 1103).Muhammed savaşı gene kaybederek yine kaçmayı tercih etti.

 Ancak Berkyaruk artık hastalanmış ve savaştan bıkmıştı,bu bakımdan Muhammed Tapar’a bir anlaşma önerdi.Bu anlaşmaya göre;Büyük Selçuklu Devleti Azerbaycan’daki  Sefidrud  hudud olmak üzere ikiye bölündü.Muhammed Tapar  kendisine verilen Azerbaycan,Diyarbekir,El Cezire,Musul ve Suriye gibi bölgelerde Sultan tanındı.Berkyaruk’a ise  Rey,Cibal,Taberistan,Fars,Huzistan,Bagdad                         Mekke,Medine gibi önemli şehir ve bölgelerin idaresi kalmıştı ( 1104).Horasan’a hakim olan  Sencer hutbeyi Muhammed adına okutuyordu.

Sultan Berkyaruk’un isyanlardan uzak sakin  hayatı çok kısa sürdü ve yirmibeş yaşında veremden öldü.(23 Aralık 1104).Onun oniki yıl süren saltanatı  daimi bir mücadele  içinde geçmiş,kendisine karşı isyan edenlere binbir zorluklarla  hakimiyetini tanıtmıştı.Buna rağmen saltanat mücadeleleri Selçuklu Devleti’nin bir duraklama dönemi içine girmesine sebeb olmuştu.Tarihçiler onu çok faziletli ve adil bir insan olarak övmüşlerdir

Allah Rahmet Eylesin...