OSMANLI IMPARATORLUĞUNDA AYANLIK VE DEREBEYLIK ÜZERINE BİR DENEME

Daha evvelki yazımızda Celalli isyanlarının nedenlerini ve etkilerini anlatmaya çalıştım.Şimdi ise

Bu dönem yanlız zorbalığın geçer akçe olduğu bir ortamda her bölgede birtakım zorbaların sivrileceği açıktır.Son Abbasi halifelerinin

Bu Derebeylerin çoğu ' Ayan ' resmi sıfatıyla tanınmaktadır.'' Ayan,bir il ve kazada,halk ile hükümet arasında aracılık eden ve iki tarafa ait işleri yürüten '' eşraf ı belde '' içinde seçilmiş bir görevli kişidir..Bu görevi için ,ayan,her yıl kaza halkına salınan vergiden bir pay alırdı.Kazadaki mükelleflerin ne miktar vergi ödeyeceklerini tesbit eden ayanın kendisiydi,bu sebeple

Hükümet XVIII,yüzyılın sonlarına doğru ( 1786 ) ,ayanların gücüne ve yetkisine son vermek için her kasabaya XVIyy da olduğu gibi,her şehire bir kethüda tayin etmişlerdi.Ama bunlar o bölgenin ikinci ve üçüncü derecedeki adamları olduklarından ve nüfuzlu tüccara söz geçiremediklerinden,hükümetin emri kazalarda geçersiz kalmış ve 1790 yılında ayanlık sistemi geri gelmiştir.

Ayanlar,genellikle voyvodalık da elde etmekteydiler.Voyvoda,Hazine ve Istanbul'daki yüksek memurlara ait hasların yıllık vergilerini,onlar adına toplayan memur idi.Has sahibinin bu memuru,has bölgesindeki reayıda yönetirdi.İşte gerek ayanlıktaki güç ve kudretlerinden ve gerek voyvodaliktaki karlı kazançtan dolayı

Hüküm ve nüfuzlarını genişletmek için ayanlar,birbirleriyle savaştıklarından,halk büyük zorluklar çekmiş ve bir kısım halk,yerinden yurdundan ayrılmıştır.Halkın devlet merkezine yaptığı şikayetler bir sonuç vermemiş,hükümetin çaresizliğini gören halk,ister istemez her türlü acı ve eziyete katlanmak zorunda kalmıştır.

Ayanlar,iltizam işlerini de almakta ve büyük çiftlikler kurmaktadırlar.Ayanlardan,Paşa,vali,vezir olanlar vardır.

Merkezi devletin çöküşü,derebeyler gibi onlarla aynı kategoriye sokabileceğimiz bir zorba vali tipini de ortaya çıkarmıştır.Hükümet bir kısım zorlu valilerin isyan edeceklerinden korkarak ,onları azledemezdi,azil cezasına uğrayanlar,devlete muti ve kimsesiz olanlardı.Güçlü vali ve ayanların hükümet merkezindeki nüfuzlu devlet ricali arasında adamları vardı.Trabzon ve Canik ( Samsun ve civarı),Bağdat,Şam,Sayda eyaletleri ile Şarki Anadolu sancakları,Musul ve Kerkük,yerli ailelerden en güçlü vali ve sancakbeylerinin ellerinde idi.Çorum,Yozgat ve etrafı Cebbarzade ( Çapanoğlu ) hanedanına

Rumelinin batısında ise sancaklarda mahalli hanedanlar,Beylerbeyi ve Vezir olarak babadan oğula valilik ediyorlardı.

Peki bu saltanat nasıl doğmuştu ? Nasıl ki 1578 de Iran la başlayan,1593 te Avusturya ile devam eden,1606 Zidvatorok barışı ile son bulan uzun savaşlar,Anadolu daki Celali Suhte ve Atlı bölük halkı ( Sipahi zorbaları )isyanlarına bütün bütün alevlenme fırsatı vererek

Istanbul da uleme ve asker ikilisinin ve Anadolu da da sekban ve sarıcalara dayanan zorba -ayan valilelerin devlet idaresini

1726 da eyaletlere vali yollanması usulü değiştirilerek ,beylerbeyliği ( mir i miranlık ),sancakbeyliği ve öteki idari görevlere

Pek çoğu azgın birer mütegallibe olan bu insanların,hem de kendi çevrelerini idare etme yetkisini almaları,gerek halk ve gerek devletin merkeziyetçiliği yönlerinden gerçek bir derebeylik 

Bir iki örnek,bu derebeylerini daha iyi tanımak bakımından yararlı olacaktır:Rumeli ayanlarından en kurnazı ve en cesuru diye tanına Tirsiniklioğlu Ismail Ağayı ele alalım.Bu zat ayanlık yapan kardeşi Ömer Ağa nın halka fazla zulmettiği için idamı üzerine,etrafına topladığı 30-40 kişi ile Rusçuk,Ziştoy etrafında üç yıl kadar

Şimdide,tarihimize Kabakçı Mustafa Isyanı nı bastırarak yenilik taraftarı olarak tanınan ( Rusçuk Ayanı ) Alemdar Mustafa Paşa nın hikayesine bakalım.Alemdar,Rusçuk yeniçerilerinden birinin oğludur.Kendisi de Yeniçeri olup Rusçuk ta hayvan ticareti ve ziraat yapmaktaydı.Tirsiniklizade 'nin maiyetine girmiş,iyi dövüşçü olduğu için,hassa silahşörü olmuştur.Tirsinikli,onu,hükümetin reddetmesine rağmen,zorla Hazergrat Ayani yapmıştır.Oldu bitti,sonra dan kabul edilmiştir.Ismail Ağa nın öldürülmesi üzerine yine bir oldu bitti ile efendisinin yerine

Devlete uzun süre isyan ettikten sonra,Vidin Muhafızlığı ile Vezir olan Pazvantoğlu Osman Paşanın ölümü üzerine ,Tuna boyu boş kalmıştı.Yeni bir vali ve serasker gerekliydi.Ama bunun Rusçuk Ayanı Alemdar ile geçinebilmesi şarttı.Böyle bir geçimli kişi bulunabilmesi ive Alemdar'a beğendirilmesi çok şüpheli sayıldığından vezirlik ile valiliğin Alemdar'a verilmesi düşünülmüştür.Ama Alemdar'ın başka yere tayin ihtimali olan bir göreve yanaşmayacağı öngörülerek,görev suretiyle yani hiç bir zaman değiştirilmemek şartıyla,teklif edilmiştir.Alemdar'ın

Yeni kurulan ' Nizam ı Cedid ' Askeri aleyhinde kazan kaldıranlar arasında Alemdar da vardır.Edirne de toplanan Ayanlar,Sultan Selim'in ismini hutbeden çıkartmışlar ve Selim i tahttan indirmeye niyetlendirmişlerdir.İlerde aynı Alemdar,Selim'i kurtarmak için Istanbul'a yürüyecektir.Ayanların kazan kaldırmısıyle ' Nizam ı Cedid ' tesebbüsü suya düşmüştür.İlerde aynı Alemdar

Ayanların Edirne'de toplanıp ' Nizamı Cedid' e karşı çıkmasından hemen sonra başlayan Rus savaşı dolayısıyle,Sadrazamn 15 bin kişilik derme çatma bir kuvvetle Istanbul dan sınıra hareket etmiştir.Istanbul da kışlada bekleyen 20-30 bin Nizam ı Cedid askerlerinin kullanılmasına ayanların korkusuyla cesaret edilmemiştir.Hatta,ayanlar Sadrazamın bile cepheye gitmesinden kuşkulanmışlardır.Alemdar Paşa,Sadrazamın gelmesini istemediği belli etmiştir.Ayanlar güçlükle ikna edilebilmiş ve Sadrazam,Edirne ye dönmesini isteyen Alemdar Paşa,orduyu yeterli erzaktan yoksun bırakmıştır.Edirne den Başkent e

İttifak,Çapanoğlu,KaraOsmanoğlu vb gibi büyük derebeylerle, başta Sadrazam olmak üzere

Ne varki bazı Hukuk tarihçilerimiz,herhalde batı örneklerinin etkisiyle,bu anlaşayı despot padişahın yetkilerini sınırlıyan Türk tarihinin ilk kamu hukuk belgesidir demektedirler.Kanımca bu yanlızca eşkiyalığı meşrulaştıran bir belgeidi. Neden Eşkıya ?

Eşkiyalarla ayan ve idareciler arasında ilişki olmadığı sorusu gelebilir.İdareci ve ayanların hükümete

Türkiye de derebeyi genellikle feodal deyiminin karşılığı olarak

Bunların bazıları mahallin ayanı ve eşrafı,bazıları hükümete

Sırf koparabildiği gelirleri alabilmek için devlet bunları ister istemez tanıyor.Osmanlı ve Moğol örneklerinde

Bunlar,devletin kolay kolay sıkıştıramaayacağı bölgelerde tutunuyorlar ve etraflarında oldukça kuvvetli bir askeri güç topluyorlar.Bazıları adeta kendi başlarına hükümet gibi davranıyorlar ve toprağın sahibi olduğunu iddia ediyorlardı. 

Osmanlıdaki Derebeyi,Avrupa feodali değildir ve eğer belirli tarihsel şartlar olsaydı,mümkün olabilecek olan kapitalizmin gelişmesinin meydana gelmeyişinde onun feodal değil,derebeyi olmasının büyük rolüvardır.

Derebeyi ' hiçbir tarihsel sistemde meşruluğu,hiçbir tarihsel ekonomide fonksiyonu olmayan bir sınıftır ' Gerçekten ,herhangi bir toplumsal kuruluşta egemen sınıf,meşrutiyetini yerine getirdiği görevlerden alır.Bu görevlerin en başında da,asayişin az çok sağlanması

Görüldüğü gibi artık,tarım üretimin artmasını gözeten,geniş derbent örgütüyle

İşte Batı üstünlüğünün Osmanlı düzeninde yarattığı buhran sonucu ortaya çıkan manzara budur.Bununla birlikte XIX yy başlarına kadar durum,hiç değilse teorik planda,umutsuz değildir.Kapitalist gelişme yoluna girmek olanağı vardır.Gerçi batının