ILK ANADOLU BEYLIKLERI : AHLAT ŞAHLAR

 

Ahlat’ta XII.yüzyılın başında kurulmuş olan bir Türk devletidir.Ahlat,Orta çağda Doğu Anadolu’nun en büyük,en kalabalık  ve en müstahkem şehirlerinde biriydi.Dolayısıyla bu sülaleye Ahlat Şahlar denildi.Ancak hakim oldukları bölge bakımından da Ermen Şahlar da denildi.

Bu devletin kurucusu Sökmen,Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın amcası Yakuti’nin oğlu olan Kutb ed din Ismailİn bir kölesi idi.Bu nedenle onu genellikle Sökmen el Kutbi diye anladırılır.Kutb ed Din Ismail’in Berkyaruk’a karşı saltanat mücadelesine  girişmesi  sonucu öldürülmesi ( 1093 ) üzerine,Sökmen onun oğlu Mevdüd ile kaldı.Sultan Berkyaruk,kardeşi Muhammed Tapar’I Azerbeycan ve Erran meliki tayin ettiği zaman ( 1097 ),Sökmen ve Mevdud ona bağlı kaldılar ve daha sonraki Berkyaruk ile mücadelesinde daima yanında yer aldılar.

Adaleti ve iyiliği ile şöhret kazanmış olan Sökmen,Mervaniler’den Ahlat’a hakim olan Emir’in halka kötü davranması sonucu bu şehre davet edildi.Sökmen askerleri ile Ahlat’a geldi ve savaş yapmadan şehri teslim aldı.Melik Muhammed Tapar’ın başarılı hizmetlerinden dolayo Ahlat ve Van çevresini ona ikta etmesiyle Sökmenliler Devleti kurulmuş oldu ( 1100 ).

Sökmen,Muhammed Tapar Berkyaruk arasında Hoy şehri önünde yapılan savaş’a ,Tapar’ın yanından yer aldı ( 1103 ).Bu savaştan yenik çıkan Muhammed Tapar  ve Emir Sökmen önce Erçiş’e ,sonra da Ahlat’a geldiler..Muhammed Tapar tekrar savaşa hazırlandı ve Emir Sökmen,Saltuklular’dan Ali ve Şeddadiler’den Ani emiri Meniçehr’İ yanına alarak Tebriz’e  yürüdü.Ancak,ülkenin bu savaşlardan zarara uğradığını gören Berkyaruk’un  barış teklif etmesiyle iki kardeş anlaştılar.1104 de yapılan bu anlaşmaya göre  Azerbeycan,Doğu Anadolu,Elcezire ve Musul Muhammed Tapar’In hakimiyet bölgesi içinde kalıyor,Sökmen de ona tabi oluyordu.Muhammed Tapar ,Musul’da Emir Çökürmüş’ü  kuşattığı zaman Sökmen de onunla beraberdi.Sultan Berkyaruk ‘un ölüm ( 23 Aralık 1104 ) haberini alan Tapar ,Musul Beyi ile anlaşmış,Sökmen’de  Ahlat’a dönmüştü.

 Bir müddet sonra Sultan Tapar’ın Emir Çavlı’nın elinde bulunan Musul’u almak üzere Emir Mevdud b Altuntegin’le beraber görevlendirdiği kumandanlar arasında Sökmen El Kutbi’de  vardı.( Ekim 1108 ).Gittikçe kuvveti  artan Sökmen ülkesini genişletmeğe başladı.Önce Meyyafakirin üzerine yürüyerek kuşattı.Buranın hakimi Atabeg Humertaş açlık tehlikesi karşısında şehri teslim etmek zorunda kaldı(1108).Sökmen,kölers, Guz oğlu’nu buraya vali olarak bıraktı.

Sultan Muhammed Tapar ( 1110 ) yılı içinde Haçlılar’a karşı savaş açmaları için Ahlat Şahı Sökmen ve Musul Emiri Mevdud’a mektuplar yazdı.Bunun üzerine Mevdud ve Sökmen el Kutbi,Artuklu Ilgazi’nin katılımıyla Haçlılar’a karşı harekete geçtiler ve Urfa’yı kuşattılar ( Mayıs 1110).Urfa Kontu Baudouin,Kudüs Krali I .Baudouin den yardım istedi.Mevdud’un Urfa kuşatması iki ay sürdü ,o Haçlılar’ın yardım kuvvetlerinde Fırat nehrini  geçtiğini haber alınca,Harran istikametine çekildi.

1111 yılı başında Sultan Tapar Mevdud’u gene haçlıların üstüne yolladı.Mevdud’un Haçlılara karşı organize ettiği sefere,Ahlat Şahı Sökmen,Artuklulardan İlgazi’nin oğlu Ayaz ve Meraağa Emiri Ahmedil,Borsuk bin Borsuk gibi emirler katıldı.Bu,Selçuklu ordusu Temmuz 1111’de Joscellin ‘in idaresinde bulunan Tell Başir’i kuşattı.Kuşatma sırasında Sökmen hastadır.Bu kuşatma 26 gün sürmüştür.Bu Selçuklu ordusu,Haleb Meliki  Rıdvan’ın  Mevdud’a ,Ahmedil’e ve diğer emirlere durumun çok sıkışık olduğunu ve derhal yardıma gelmelerini isteyince,kuşatmaya son verirler.Bu kuşatmanın kaldırılmasında Emir Ahmed’in Joscelin ile gizlice anlaşması büyük bir rol oynamıştır.

Ancak Melik Rıdvan da bu çağrısında samimi değildi.Sökmen Bey ‘in yer aldığı  Selçuklu Ordusuna Haleb kapılarını kapatıyordu.Bu durumda Mevlud’un işi ve planı bozulmuştu.Haleb etrafındaki yerleri yağmaladıktan sonra güneye Şeyzer’e doğru hareket etti .Orada kendisine Trablus’u geri almak için yardım araştıran Şam hakimi Tuğtekin iltihak etti.

Haçlılar’dan Tancred,Şeyzer önünde ordugah kurmuştu,Türkler’in  hareketini  duyduğu zaman Apamea ‘ya çekildi ve Kudüs Kralı Boudouin ‘den yardım istedi.Haçlılar’ın toplanması  karşısında  Mevdud ihtiyatlı davranarak Şeyzer şehrinin surları ardına çekilmeyi tercih etti.Çünkü onun ordusunda işler iyi gitmiyordu.Tuğtekin,Mevdud stratejik bakımdan çok tehlikeli olan  daha güneye bir seferi  göze  almadıkça,yardım etmeyecekti.Borsuk hasta idi ve ülkesine dönmek istiyordu.Daha evvelden hasta olan Sökmen aniden ölünce askerleri cenazesini alıp kuzeye çekildiler ( 1112).

Sökmen’in cesedi önce Meyyafarikin’e,sonra da Ahlat’a götürülüp gömüldü.Artuklu Ilgazi,cenazeyi götüren bu orduya Sökmen’İn hazinesini ele geçirmek içib saldırır ama geri püskürtülür.Sökmen’in zamanında Ahlatşahlar Beyliği merkez,Ahlat olmak üzere Malazgird,Erçiş,Adilcevaz ,Eleşgird ,Van,Tatvan,Erzen ,Bitlis ,Muş,Hani,Meyyafarikin ve Bergari şehirlerine hükmediyordu.

Sökmen’den sonra yerine oğlu Ibrahim geçti.Ancak başarılı olamadı.Beylik hem toprak hem güç kaybetti.Bu zayıflamadan biraz da annesi Inanç Hatun’un devlet idaresini  ele geçirmek istemesi rol oynuyordu.Diğer taraftan  Erzen ve Bidli Beyi  Hüsam ed Devle Togan Arslan,Ahlatşahlardan ayrılarak bağımsızlığını ilan etti.Nihayet aklı başına gelen Zahirüddin İbrahim Togan Arslan’ı mağlup etmeye ve  Bidlis şehrini kuşatmayı başardı(1124).Daha sonra onun Artuklu hükümdarı Davud ile başarısızlıkla sonuçlanan Gürcistan  seferine katıldığını görüyoruz ( 1125).Ibrahim 1126 yılında öldü.

 Onun yerine Ahemd adlı kardeşi geçti.Ahlatşahlar’ın bu üçüncü beyi ancak 10 ay kadar hüküm sürebildi.Bundan sonra tekrar Inanç hatun’u siyaset sahnesinde görüyoruz.Bu kez beyliğin başına Ibrahimİ’in oğlu II.Sökmen geçirildi.Inanç Hatun ise onun adına beyliği idareye başladı.Ancak devlet adamları ,Inanç Hatun’u öldürerek,onun devlet idaresine karışmasını önlediler( 1134)

Çocukluk yılları buhranlı geçmesine  rağmen,Ahlatşahlar  Devleti Nasıreddin II.Sökmen zamanında en iyi devresini yaşamıştır.Irak Selçuklu Sultanı Mesud’Un kardeşi Selçuk Sah ‘a Ahlat,Malazgird ve çevresini ikta etmesiyle bir ara Ahlatşahlar devleti yok olma tehlikesi geçirdi (1138).Selçukşah bölgeyi tahrib ederek halkına  kötü davrandığından burada başarılı olamadı,sonra da Iran’ın Fars bölgesine gitti.

Bu yıl içinde II.Sökmen ikinci bir tehlike ile karşılaştı ve Sasunlular’a esir düştü.O ertesi yıl Artuklu TimurtaşÍn aracılığı ile kurtulabildi.Sökmenİ’in kızkardeşinin Artuklu Emiri Necmeddin Alpı ile,kendisinin de Erzurum Meliki Saltuk’un kızı Şahbanu  ile evlenmelerinden bu devrede Anadolu beyliklerinin bu tür akrabalıklar yoluyla ilişkilerini sağlamlaştırdıklarını görüyoruz.

Musul Atabegi Imad ed din Zengi’nin 1146 yılındaki ölümünden yararlanan II Sökmen  ona ait yerlerden Hızan ve Maden’i ele geçirdi.Diğer taraftan Artuklu Kara Arslan da Ahlatşahlar ülkesinden Malazgird ce Tugtab şehirlerine sahib oldu.Yine Artıklulardan Necmeddin Alpı aracı olunca Kara Arslan ülkesine döndü(1155).Bir müddet sonra Kara Arslan ile Necmeddin Alpi arasında çıkan anlaşmazlıkla  II Sökmen Necmeddin Alpi destekledi.Yapılan savaşta yenilen Sökmen ve müttefiki Muş ovasına çekildilee ( 1157).Daha sonra anlaştılar.

Gürcüler’in 1161 yılında Ani’yi ele geçirmeleri üzerine Ahlat Şahı II Sökmen  diğer Türk Beyleri ile beraber Gürcistan seferine çıkmıştı.Bu seferin neticesi Sökmen için tam bir hezimet oldu.Daha sonra Gürcüler’in Dovin’i istilası ; Sökmen,Azerbeycan atabeği ildeniz ,Irak Selçuklu Sultanı Arslan Şah ve Erzen Beyi Devlet Şah’ın kuvvetleriyle tekrar Gürcistan’a girmelerine ve intikam almalarına imkan sağlıyordu.(1163).

Sökmen’in bu seferden Ahlat’a dönüşü ve karşılanışı parlak olmuştu;Azerbeycan atabeyi İldeniz ,Ani’yi ele geçiren Gürcülere karşı başarılı olamayınca,yeni bir sefer için II Sökmen’den yardım istedi(1175).Bu sefere katılmak için Irak Selçuklu Sultanı Arslan Şah,Emir Pehlivan  Muhammed ve Emir Kızıl Arslan Osman’ın yanısıra  II.Sökmen de sefere katılmıştır.Nahçıvan’da toplanan Türk orduları Akşehir denilen ‘’ Ahalek ‘’ ve ‘’ Taryalis ‘’ ovasına kadar ilerlediler.Gürcü Kralı müttefik ordusunun karşısına çıkmaya cesaret edemeyerek ormanlık bölgeye kaçmıştı.Türk ordusu etrafı yağma ve tahrib ederek geri döndüler.Ülkesine dönenler arasında II Sökmen de vardı ( 28 Eylül 1175 ) ve yime Ahlat’ta parlak bir merasimler karşılanıyordu.

Haleb ve Musul Atabeyi Nureddin Mahmud’un 1174 yılında ölümü üzerine Salahaddin Eyyubi bağımsızlık kazanarak Eyyubi devletini kurmuş ve ülkesini genişletmeğe başlamıştı.Salahaddin’in genişleme siyaseti Doğu Anadolu devletleri için büyük bir tehlikeydi.Nitekim onun Musul’u  kuşatması üzerine ( 1182) bu şehrin hakimi Atabge Izzeddin Mesud komşu devletlerden  yardım istedi.Halife en Nasır ( 1180-1225),I Sökmen ve Atabey Kızıl Arslan bu hususta aracı olarak Salahaddin’in Musul kuşatmasını kaldırmasını sağladılar.

 Ancak Salahaddin Eyyubi dönüşte Sincar şehrini kuşattı.Atabey Mesud  tekrar II Sökmen ve Artuklu Ilgazi den yardım istedi.Sökmen,Salahaddin’i kuşatmadan vazgeçirme çabaları sonuçsuz kalınca harekete geçti ve Erzen Beyi Devlet Şah,Artuklu Ilgazi  ve Atabey Mesud’la birleşti.Müttefikler Mardin ve Koçhisar arasındaki Harzem mevkiinde buluştular (1183).Fakat geç kalmışlardı.Salahaddin daha n oğlu Eönce Sincar’I 30 Aralık 1182 yılında ele geçirmişti.Anadolu Selçuklu Sultanı II Kılıç Arslan’In kendisine  karşı bir iittifaka giriştiğini  öğrenerek çekilmişti.Diğer taraftan Artuklu Kutbeddin Ilgazi’nin  1184 de ölümü üzerine yerine küçük yaştaki oğlu Hüsameddin Yavlak Arslan almıştı.II Sökmen Yavlak Arslan’ın dayısı olması nedeniyle Artuklu ülkesinin idaresine de karıştı.Fakat Sökmen 10 Temmuz 1185 yılında öldü.

Onun ölümü Salahaddin Eyyubi için bir şans oldu.Amcazadesi Nasreddin Muhammed’İ bir ordu ile Ahlat’a gönderdi.Bu sırada Ahlatşahlar devletinin  en kuvvetli emiri Seyfeddin Begtimur Ahlat’ta duruma hakim oldu.Aynı zamanda bu devletin topraklarını ele geçirmek isteyen diğer bir hükümdar olan Azerbaycan atabeği Pehlivan da Ahlat civarında Ordugah kurdu.Emir Begtimur ülkeye sahib olmak isteyen iki devlet arasından durumu iyi idare ederek Ahlat’a hakim oldu.

Begitimur ve ondan sonra gelenleri Ahlat şah hanedanında değillerdir.

Öte yandan Eyyubiler Doğu Anadolu’daki Türk devletlerine hakimiyetleri altına almak fikrinden mvazgeçmiyorlardı.Nitekim Eyyubiler’İn Urfa ve Harran Meliki Takiyüddin Ömer,Ahlat Şahlar’a ait olan Hani’yi aldı ( 1191).Begtimur’un onu durdurma gayreti başarısızlıkla sonuçlandı.Takiyüddin Ömer önce Ahlat’ı  sonra da Malazgird’i kuşattı,fakat onun bu kuşatma sırasında ( 11 Ekim 1191),daha sonra da Salahaddin Eyyubi’nin ( 1193) ölmesi,Begitimur’a rahat bir nefes aldırdı,ülkesi şimdilik Eyyubi istilasından kurtulmuştu.Hatta Begitimur Meyyafarikin’i kurtarabilmek için Eyyubiler’e karşı  u harekete geçmeyi düşündü.Fakat o da bu arzusunu  gerçekleştirecek fırsatı bulamadı,muhtemelen damadı  Aksungur tarafından öldürüldü.Aksungur kayınpederinin yerini aldıktan sonra oğlu Muhammed’İ de hapse attırdı.Bedreddin Aksungur’un saltanatına uzun sürmedi.1197 yılında öldü.Yerine geçen Sökmen’in kölelerinden Kutluğ’un saltanatı ,ise sadece yedi gün sürmüştü.Ermeni kökenli olduğundan halk ayaklanarak onu öldürdü ve Begtimur’un oğlu el mansur  muhammed tahta geçirildi.Suca ed din kutlug ,isimli bir emir Atabeg oldu.

Muhammed’in zamanındaki önemli olaylardan biris Gürcüler’in 1204 ve 1205 yıllarında Ahlat ve çevresine yağma akınlarında bulunmalarıdır.Birinci saldırı Anadolu Selçukluların’dan Erzurum Meliki Tuğrul Şah’ın yardımıyla önlenmişti.İkinciside ise,özellikle din adamlarının teşvikiyle askerler cesaretlenmiş  böylece Gürcü ordusu yenilmişti.Daha sonra genç ve tecrübesiz Muhammed’İn atabeyi Kutlug’U öldürmesi halk ve askerleri kendi aleyhine çevirmişti.Halk,II Sökmen’in yeğeni olan Mardin Artuklu Hükümdarı Artuk Arslan ( 1200-1239)’ı Ahlat’a çağırmışlardı.Sökmen’İn emirlerinden IzzeddinBalaban Ahlat şehrine hakim oldu.Muhammed ise bir kalede hapsedildi (1206).Öte taraftan bu karışıklıktan yararlanmak isteyen Meyyafakirin hükümdarı El Evhad Necmeddin Eyyup ( 1200-1210 ) de Ahlat ‘a doğru yürüdü.Balaban onu Meyyafarikin’e çekilmeye zorladı.Ancak Necmeddin Eyyub Ahlat’ı almaktan ümidini kesmişti.Bu sebeple babası Eyyubi  hükümdarı Melik Adil’den temin ettiği yardım ile tekrar Ahlat’a hücüm etti.Izzeddin Balaban bu kez ona mukavemet  edemeyerek  Erzurum Meliki Tuğrulşah’’dan yardım istediBu iki hükümdar Necmeddin’İ  yendiler.

 Ancak Tuğrul Şah’In da bu ülkede gözü vardı,bu sebeple Balaban’I öldürdüyse de  halk onu Ahlat’a sokmadı ve Necmeddin Eyyun’u davet etti.Tuğrul Şah da Erzuruma döndü.Necmeddin Eyyub  1207 yılında Ahlat’a yerleşerek uzun zamandan beri Eyyubiler’in arzuladığını  gerçekleştirdi.Bu suretin Ahlatşahlar devleti ortadan kalkmış oldu.