ILK ANADOLU BEYLIKLERI : INALOĞULLARI BEYLİĞİ

 

Diyarbekir ( Amid )’de bir yüzyıla yakın hüküm sürmüş bir Türk sülalesidir.Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra çıkan karışıklıklar sırasında  Mervan oğlu Nasir el Devle Mansur  Meyyafarikin’i alarak Diyarbekir bölgesindeki  emirliğini tekrar diriltmeğe çalışmış ,fakat Suriye Selçuklu Sultanı Tutuş ondan önce davranarak  Diyarbekir’i işgal etmişti ( 1093 ).Tutuş,Emir Tuğtekin’i oğlu Dukak’a atabeg ve aynı zamanda da bu bölgenin valiliğine tayin etmişti.Daha sonra Tuğtegin,Tutuş ile birlikte Berkyaruk’a karşı savaşmış,rey civarındaki savaşta Tutuş ölmüş,Tuğtegin de esir düşmüştü.

İşte Tuğtegin’in bu yokluğu sırasından Diyarbekir bölgesi muhtelif Türk emirleri arasında paylaşılmıştı.Bu sırada  Sadr adlı bir Türk emiri de Amid’e hakim olmuş,daha sonra Musul emiri Kürboğa’nın bu şehir elegeçirme teşebbüsünü başarıyla önlemişti.Sadr çok geçmeden ölmüş,yerine bu sülalenin kurucusu olarak kabul edilen Türkmen emirlerinden Inal geçmişti.Emir Inal kısa sürede ölmüş ve yerine oğlu Ibrahim geçmişti.

Emir Ibrahim Tutuş’un ölümünden sonra ikiye ayrılan Suriye Selçukluları Devletin’den Dımaşk kolunun başında bulunan Dukak’a tabi idi.1098’de Haçlılar’dan Antakya’yı kurtarmak için harekete geçen Musul emiri Kürboğa idaresindeki Selçuklu ordusunda Inaloğulları da yer almıştı.Bir müddet sonra Kürboğa beraberinde Zengi bin Aksungur olduğu halde Amid’i ele geçirmeğe çalıştı ve şehri kuşattı ( 1100).Emir Ibrahim bu durumda Artuklu sülalesinin kurucusu Sökmen’den yardım istedi.Sökmen yeğeni Yakuti ile Ibrahim’in yardımına koştu.iki taraf arasındaki savaş önce Ibrahim ve Sökmen’in lehine idi.Fakat tecrübeli Kürboğa’nın askerlerini maharetle teşviki etkisini göstermil,savaşı güç de olsa  kazanmıştır.Ancak bu galibiyet Kürboğa’ya bir şey getirmemiş,Amid’i ele geçiremeyeceğini anlayarak kuşatmayı kaldırmıştı.Daha sonra Emir Ibrahim,Muhammed Tapar’a tabi oldu ve o 1105 şubatın’da Selçuklu sultanlığını  ele geçirmek üzere harekete geçtiği sırada,beraberinde olan beyler arasında Inaloğlu Ibrahim Bey’de bulunuyordu.

Anadolu Selçuklu Sultanı I.Kılıç Arslan 1105’de Meyyafarikin’e geldiği sırada Ibrahim ona tabi oldu.Sultanla beraber Musul seferine katıldı.I Kılıç Arslan’ın bu sefer sonucu ölmesi ( 13 Haziran 1107)üzerine Inanoğullar’ı bir dönem bağımsız kaldılar.Ermanşahlar’ın kurucusu ve Ahlat emiri Sökmen el kutbi’nin 1109 yılında Meyyafarikim’i  ele geçirmesi sonucu,Diyarbekir bölgesi emirleri,dolayısıyla,Ibrahim’de onun vasalı olmuştu.Inanoğlu Ibrahim 1110 yılında öldü

Yerine oğlu Sa’s ed Devle Ebu Mensur il Aldı geçti.Sökmenliler’in  hakim olduğu Meyyafarikin şehri valisi Ebu Mansur ayaklanmış ve Selçuklu emirlerinden Karace es Saki ile birleşmişti.Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar,Karaca es saki’yi yanına çağırınca,Ebu Mansur yalnız kalmış ve bölgedeki diğer emirler gözlerini Meyyafarikin’in üzerine dikmişlerdi.Nitekim II Aldı Cur nehrinin doğusunda bulunan Meyyafarikin’e bağlı 40 köyü almıştı.( 1115 ) Il Aldi’nin zamanında Amid’in Ulu camii yanmıştı.Il Aldi zamanında bu büyük Camii yeniden yapıldı.Temmuz 1122’de Tuğtegin yeğeni Belek ile Türkmenler’in kesif bir halde bulunduğu Diyabekir bölgesinden haçlılarla savaşmak için,kuvvet temin etmişlerdi.Onlara yardım gönderenlerin arasında Inaloğullarıda vardı.

1124 yılında ise Amid halkı şehirde gittikçe çoğalmaya başlayan  Ismailliler’e hücüm ederek ,onlardan 700 kadarını öldürdüler ve geri kalanını da kaçmak zorunda bıraktılar.Bu nedenle Ismaili mezhebi bu bölgede yayılmak imkanı  bulamadı.

 Emir Zengi 1127’de Musu’da Aksungur’un yerine geçtikten sonra ,daima sınırlarını genişletmek istiyordu.Bu amaçla da Mardin Artuklu Beyliğine bağlı Nusaybin’i işgal etmiş,daha sonra da Mardin ile Nusaybin arasında bulunan Serci  kasabasını 1130 yılında kuşatmıştı.Mardin Artuklu Emiri Timurtaş ile yeğeni Davud ve Inaloğullarından il Aldı birleşmişler ve topladıkları 20.000 Türkmen ile Zengi’yi önlemeğe çalışmışlarsa da bunda başarılı olamamışlardı.Zengi Serci’yi işgal etmişti.Bir müddet sonra ise işlerin tersine döndüğünü görüyoruz.Bu sefer Timurtaş,Zengi ile birleşerek esk müttefiki İl Aldı’nın hakim olduğu Amid şehrini kuşattı ( 1133).Il Aldı ise Hıns Keyfa ve Harput Emiri Artuklu Davud’dan yardım istedi.Davud beraberinde oğlu Kara Arslan olduğu halde Il Aldı’nın yardımına geldi.Amid şehri önlerinde Nisan 1134 tarihinde yapılan savaşta Davud ve Il Aldı yenildiler.Zengi ile Tirmurtaş kuşatmaya devam ettilerse de kuvvetli surlara sahib Amid ‘i ele geçiremediler ve şehir cıvarını yakıp yıkarak geri çekildiler.Emir Il Aldi 1142 de öldü.

Bundan sonra Inaloğulları Beyliğinde Vezir Nisanoğlu Mü’eyyed Ed Din ve çocuklarının önemli bir rol oynadıklarını  ve beyliğin idaresine hakim olduklarını görüyoruz.Vezir Nisanoğlu,İl Aldı’nın oğlu  Cemal ed DinŞems ül mülk Mahmud’u emirlik makamına geçirdi.Bu emirin annesi Artuklular’dan Necm ed din İlgazinin kızı Yumna Hatun idi.1144 de Atabeg Zengi yeniden Diyarbekir bölgesine girerek Inaloğullarına ait Ergani,Halar,Tulhum ve Çermük gibi kale ve kasabalrı ele geçirdi.Zengi’nin ölümünden sonra bu yerler Artuklular’dan Hısn Keyfa emiri Fahreddin Kara Arslan’ın eline geçmiştir.

Inanoğulların’dan Mahmud’un 1148 yılında Artuklular’dan Mardin hükümdarı Timurtaş’ın kızı ile evlenmek istediğini,bu sayede  beyliğin geleceğini sağlamlaştırmak istedi.Bunun için Vezir Mü’eyyed din’İn oğullarından ‘Izz ed Devle Ebu Nasr ‘Meyyafarikin’e gitmiş  ve Timurtaş’ın kızı Safiye Hatun’u 50.000 altın ağırlık karşılığında Inanoğlu Mahmud’la nikahlamasını sağlamıştı.Safiye Hatın Amid’e götürüldü ise de,ertesi yıl orada öldü.Emir Mahmu eşinin ölümü üzerine,ağırlık olarak kararlaştırılan 50.000 altını ödememişti.Emir Timurtaş birçok kereler bu ağırlığı istedi ise de,bir netice alamadı ve neticede 1151 yılı Martı’nda Amid’İ kuşattı,çevresini  tahrib ve yağma ettirdikten sonra Mardin’e döndü.Inanoğulları’nın veziri ve devlete fiilen hakim olan Nisanoğlu Müeyyedin ise Emir Timurtaş’ı bu hareket tahrik eden veziri Zeyn ed Din’den intikam almak işlemişti.Bu maksadla Mardin’e  iki fedai göndererek Vezir Zeyn ed Din’i öldürttü.Emir Timurtaş bu olay üzerine Amid’i ikinci kez kuşattı.Ancak Ermenşahlar’dan II Sökmen’in veziri Baha eddin evs de bu olaya karışmış  ve bizzat  Amid’e gelerek iki taraf arasında  sulh yapılmasını  sağlamıştı.Bu uzlaşma sonucu Emir Mahmud karısı ve oğulları,Vezir Mü’eyyed ed Din ve oğulları ile Amid ileri gelenleri şehirden çıkarak Timurtaş’a itaat ve onun isteklerini kabul ettiler.Bu nedenle Inaloğulları ve bu emirliğe tahakküm eden Nisanoğulları ailesi Mardin Artukluları’na tabi oldular.

Vezir Mü’eyyed ed din 1156 yılında Amid’de öldü ve oğlu Cemal ed devle Kemal ed din Ebu kasım Ali onun yerine vezir olarak beyliği idareye başladı.Kardeşi ‘ Izzüd Devle Ebu Nasr ise eğil  kalesinde hakimiyet kurmuştu.Nisanoğlu ailesinin Inaloğlu Mahmud üzerindeki  baskısı o derece artmıştıki ,komşu Türk devletleri mudahele etmek zorunda kaldılar.Belki de bu devletler aslında Amid’i ele geçirmek istiyorlardı.Nitekim 1163 yılında Artuklular’dan Hısn Keyfa emiri Fahreddin Kara Arslan ile Mardin emiri Necmeddin Alpı,Vezir Cemal ed Devle’nin Emir Mahmud’a  ve Amid halkına baskı yaptığını ileri sürerek bu duruma müdahale için harekete geçtiler.

 

Kara Arslan ve Necmeddin Alpi’nin Şemseddin Sevinç kumandasında gönderdiği kuvvetler Amid’i kuşattılar.iki tarafında Mancınıkla ve kuşatma aletlerini  kullandığı bu kuşatma 4 ay sürmüştü.Bu sırada ihanetlerinden korkulan Hristiyan ve Yahudiler şehirden dışarı atılmıştı.KaraArslan’da onları esir almıştı.Neticede şehrin düşeceğini anlayan Emir Mahmud ve Veziri Cemal ed Devle ,Danişmendlilerden Yağı Basan ,Kara Arslan damadı olmasına rağmen onun ülkesine girdi ve Harput ile Çemişkezek bölgelerine saldırıp,yağma ve talandan sonra geri döndü.Kara Arsşan bu haberi duyunca  Amid kuşatmasını  kaldırmaya mecbur oldu( 2 Agustos 1163)

Ertesi yıl yani 1164’de Kara Arslan Amid’i ikinci kez kuşattı ise de,başarılı olmadı ve sulh yaparak çekildi.Aynı yılın sonunda Kara Arslan’ın kızı ile Necmeddin Alpı’nın oğluu Meyyafarikin’de yapılan muhteşem bir düğün ile evlendiler.Nisanoğulların’dan Vezir Cemal üd devle ve Eğil hakimi Izzeddindevle de bu düğüne hazır bulunmuşlar ve birçok değerli hediyeler götürmüşlerdir.Artukoğulları iki kardeşse hilat vermişler,onlar da Amid’deki Inaloğullaro beyliğinin Mardin Artuklularına tabii olduğunu tekrarlamışlardı.Ayrıca Amid kadısı Nasıh ed din 1165 yılında Hısn Keyfa ‘ya gidereke,Kara Arslan ile İnaloğulları  arasında bir anlaşma yapmaya başarılı olmuştur.

Muhtemelen 1179 yılında Nisanoğlu Cemal üd devle  Ebul kasım Ali öldü.Yerine vezir olan Bahaeddevle Mesud  aynı zamanda Inanoğullaro emirliğini de idaresi altında bulunduruyordu.

Hısn ı keyfa Artukluları  emirliğinin başına,Fahreddin Kara Arslan’ın ölümünden  sonra oğlu,Nureddin  Muhammed geçmişti.Nureddin Muhammed ,salahaddin Eyyubiye tabii olmuş ve ona karşı bütün vazifelerini yerine getirmişti.Ancak Nureddinin  de bir isteği vardo,bu ad Amid şehrine sahip olmakdı.Salahaddin de adı geçen şehri alıp,ona vermeği vaad etmiştir.Ayrıca Inaloğulları ve Amid halkını baskı altında tutan vezir ailesi Nisanoğulları’nın da davranışları şikayetlere yol açmaktaydı.Neticede,Salahaddin,verdiği sözü yerine getirmek için beraberinde Nureddin olduğu halde Amid üzerine yürüdü ( Nisan 1183 ) ve şehri kuşattı.Salahaddin bu hususda Halife Nasır il dinillah ‘dan da izin almıştı.iki Müttefik Amid’in etrafına mancınıklar yerleştirerek,şehrin müstahkem surlarını  döğmeğe başladılar.Ayrıca atılan oklarla mektublar göndererek ,şehir halkında teslim olmalarını istedi.Bu arada muhtelif yerlerde lağımlar açılmış  ve surlar birkaç yerden delinmişti.Nisanoğlu Mesud şehir halkının intikamından ve surların daha fazla dayanamayacağından korkarak,Salahaddin’in veziri meşhur Kadı Fazıl’a teslim olmak için bir elçi gönderdi.Kadı Fazıl’ın aracılığı ile ailesi,kardeşi ve taraftarları için aman aldı.Nisanoğlu’na üç gün müsaade verildi,bu müddet içinde servetini toplayıp gidecekti.Ancak bu üçgün ona yetmedi.Toplayabildiği hazine ile Anadolu Selçuklu Sultanı I Kılıç Arslan’In yanına gitti.Salahaddin 29 Nisan 1183’de Amid’e girdi.Şehirde Nisanoğlunun götürdüklerinden  başka,büyük bir servet ve kütübhane kalmıştı.Bu kütübhanede 1.040.000 kitab bulunmakta idi.Salahaddin bu kutubhaneyi Kadı Fazıl’a hediye etti,şehr, de Nureddin’e verdi.Artık çok yaşlanmış olan Inaloğlu Mahmud’a da çok hürmet etti ve maaş bağladı.Şehir Artukluların eline geçti.Inaloğulları beyliği bitti.

Inaloğulları zamanında Amid ekonomik ve kültürel olarak ilerlemiş,ayrıca şehir imar edilmiştir.Emir İl aldı’nın zamanında yana Ulu Camiin tekrar yapıldığını biliyoruz.Bu Emir’İn sur üzerinde bir kitabesi vardır.Ayrıca Emir Mahmud’un da sur üzerinde ve Ulu camii de kitabeler vardı.Inaloğulları zamanında Amid’de dokuma sanayi çok gelişmişti ve bu şehirde ,halı,kumaş ve çadır bezleri üretii,yordu.1122 yılında bakır madenleri işletilir.